Regularna ocena stanu zdrowia alpak jest jednym z podstawowych elementów wczesnego wykrycia ewentualnych problemów ze zwierzęciem. Składa się na nią kilka kategorii oceny, które razem dają nam informację o ogólnej kondycji zwierzęcia. Część badań wykonuje lekarz weterynarii, ale wiele z nich właściciel może wykonać indywidualnie. Pozwala to na regularne kontrolowanie kondycji stada. Niniejszy artykuł przedstawia propozycję protokołu oceny dobrostanu alpak, który może zostać wykorzystany jako swoista karta zwierzęcia.

Większość tego typu protokołów sporządzonych dla różnych gatunków zwierząt opiera się o kilka obszarów. W niniejszym opracowaniu wyróżnione zostały cztery podstawowe obszary: 1) prawidłowe żywienie 2) prawidłowe warunki utrzymania 3) zdrowie i 4) prawidłowy behawior, na podstawie protokołu oceny dobrostanu wielbłądów (Paladino i Menchetti, 2021. The First Protocol for Assessing Welfare of Camels. Fronteries in Veterynary Science, 7, 631876; uzupełnione o ocenę stanu zwierzęcia w: Niehaus A.J. 2022. Physical Exam and Diagnostics. Medicine and Surgery of camelids. Wiley Blackwell 4th ed., 108-136). W każdym z nich zawiera się kilka elementów oceny. W prawidłowym żywieniu ocenia się dostęp do paszy i wody, ich jakość, ilość, dostęp do suplementów witaminowych i mineralnych, behawior pokarmowy. W prawidłowych warunkach utrzymania zwraca się uwagę na komfort zwierząt na pastwisku jak i w pomieszczeniu, zagęszczenie, warunki termiczne, aktywność zwierząt. Zdrowie, to głównie brak uszkodzeń ciała, brak objawów chorobowych i bólowych. Prawidłowy behawior opiera się na ocenie behawioru wewnątrzgatunkowego (relacje w stadzie), ekspresji zachowań typowych dla gatunku zgodnych pod kątem kontekstu i częstotliwości oraz relację człowiek - zwierzę. Protokół składa się z wielu elementów, jednak można go z czasem modyfikować pod kątem swoich potrzeb. Warto pierwszy raz wypełnić protokół, kiedy zwierzę przyjeżdża do gospodarstwa lub się rodzi. Ideałem byłoby oceniać stado co miesiąc/kwartał, w przypadku cria w pierwszych dniach życia niektóre elementy oceny sprawdza się codziennie (np. masa ciała). Szczegóły można znaleźć w artykule o opiece neonatalnej cria. Szczegółowe opisy niektórych elementów oceny są przedstawione pod protokołem.

Informacje podstawowe

To rodzaj karty zwierzęcia, która jest względnie stała, więc nie ma potrzeby jej wypełniać za każdym razem, gdy przeprowadzamy ocenę zwierzęcia. Dodatkowym elementem są informacje dotyczące rozrodu samicy, w którym zamieszcza się postępy w rozrodzie. Liczba żywych porodów i liczba młodych odsadzonych pozwalają na określenie przeżywalności młodych od danej samicy, a przy zestawieniu wszystkich samic z danego roku można obliczyć procent przeżywalności cria w danym roku. Warto też zaznaczyć, czy samica miewa problemy z laktacją, co zazwyczaj wiąże się z potrzebą dokarmiania młodego, a także czy akceptuje malucha. Cechy takie u innych gatunków wpływają na ocenę, czy dana samica jest tzw. dobrą matką i bywają brane pod uwagę przy selekcji, także hodowlanej. Warto tą część wypełniać za każdym razem, kiedy samica urodzi.   

 

Pozostałe elementy oceny podzielone na 4 obszary pozwalają kompleksowo określić warunki jakie panowały w otoczeniu zwierzęcia, kiedy dokonywaliśmy oceny. Oczywiście, każdy może zdecydować, czy chce wypełniać je wszystkie, czy wybrać tylko kilka najważniejszych, jednak odnotowywanie wszystkich informacji zwiększa szansę, że w przypadku pojawienia się problemów zdrowotnych, pozostałe informacje przybliżą ustalenie potencjalnej przyczyny. Mogą być również pomocne lekarzowi weterynarii przy ewentualnej diagnozie.

     

Warunki żywieniowe

   

To podstawowe informacje o tym czym żywimy zwierzę i w jakiej ilości. Zazwyczaj w stadzie ciężko określić która alpaka, ile zjadła, ale zazwyczaj wiemy, ile paszy podajemy sumarycznie. Dzieląc ilość paszy przez liczbę zwierząt wychodzi średnia ilość na zwierzę. Wynik mnoży się przez liczbę posiłków dziennie. Nie jest to idealne rozwiązanie, ale w przypadku stada nie ma możliwości łatwego obliczenia, ile zjadło dane zwierzę. W przypadku obserwowania, że któraś z alpak zaczyna chudnąć, to w pierwszej kolejności można sprawdzić, czy w notatkach jest zaznaczone, że np. trzyma się na uboczu stada, bądź bywa atakowana przez inne osobniki. Może to być sygnał, że inne osobniki blokują jej dostęp do paszy. Jest to jednak tylko jedna z kilku przyczyn takiego stanu, więc zawsze należy sprawdzić wszystkie czynniki przez wysnuciem wniosków. Położenie karmideł i poideł też ma znaczenie. Pasza jak i woda nie powinny się znajdować w bezpośrednim słońcu.

        

Warunki utrzymania

   

W tej części podawane są informacje dotyczące stada – ile liczy całe stado oraz grupa, w której przebywa dany osobnik oraz powierzchnie pastwisk i pomieszczeń. Zarówno dla pastwisk, jak i pomieszczeń określa się warunki klimatyczne. Jeżeli pastwisko podzielone jest na kwatery można podać wielkość pastwiska w sumie oraz średnią wielkość kwatery. Na każdej kwaterze powinno znajdować się niezbędne wyposażenie jak poidła i karmidła oraz osłona przed słońcem. Najlepsze są zadrzewienia, bo oprócz cienia zapewnia też przewiew   oraz pokarm (ważne by były to gatunki nieszkodliwe dla alpak). Następnie są podane warunki klimatyczne w dniu oceny. Może to wpływać na stan zwierzęcia, zwłaszcza gdy jest bardzo gorąco. Ostatnim punktem jest częstotliwość sprzątania pastwisk oraz ilość owadów. Latryny, gdzie zwierzęta się wypróżniają najlepiej sprzątać jak najczęściej (nawet codziennie). Owady bywają bardzo uciążliwe, potrafią ugryźć czy użądlić, obsiadają wilgotne miejsca. Analogicznie podaje się informacje dla warunków w pomieszczeniu. Jaka jest powierzchnia boksu, ile m2 przypada na jednego osobnika. Jakie są warunki klimatyczne, obecność owadów i częstotliwość sprzątania oraz rodzaj wentylacji. Jeśli budynek nie jest zbyt zatłoczony to wentylacja grawitacyjna powinna być wystarczająca. Za optymalną powierzchnię w boksie przyjmuje się około 2,5m2 na osobnika. Ważna jest też odpowiednia izolacja budynku. Przy niezaizolowanym dachu w zimie zwierzętom na głowę będzie kapać woda, skraplająca się w wyniku różnic temperatur. Utrzymanie prawidłowych warunków temperaturowo-wilgotnościowych w budynku wpływa pozytywnie na zdrowie i samopoczucie zwierząt.

   

Zdrowie

   

Ta część dotyczy tylko i wyłącznie badanego zwierzęcia. Podstawowym badaniem stanu zwierzęcia jest CTO, czyli ciepłota, tętno i oddechy. Już te trzy wskaźniki mogą pomóc nam określić czy ze zwierzęciem jest wszystko w porządku. Temperaturę ciała mierzy się w odbycie, tętno można zmierzyć na tętnicy ogonowej bądź po wewnętrznej stronie kończyny przedniej lub tylnej. Częstość oddechów można obliczyć na podstawie ruchów oddechowych. Minusem jest to, że większość alpak nie jest przyzwyczajona do dotyku wewnętrznej części ogona i nóg, więc próba zmierzenia tętna wpłynęłaby na jego podwyższenie sama w sobie, co traci sens pomiaru. Przy silnym stresie temperatura ciała może podnieść się o nawet 1-2℃, dlatego pomiar najlepiej wykonać na samym początku oceny stanu zdrowia (jeśli jest to dla alpaki stresujące). Masa ciała jest wskaźnikiem bardzo dobrze oddającym stan zwierzęcia długoterminowo, jeśli okres wzrostu się zakończył, to masa ciała powinna być względnie stała (należy wziąć pod uwagę spadek masy po strzyży w wyniku zdjęcia wełny). Kondycję w skali BCS określa się na kręgosłupie za żebrami w odcinku lędźwiowym, można instrukcję znaleźć w artykule: Krajewska- Wędzina M. i in. 2020. Alpaki – nowy gatunek hodowlany w Polsce. Część II. Hodowla i żywienie. Życie Weterynaryjne, 95, 756-761. Kończyny prawidłowe są proste, inochód jest harmonijny. W przypadku zdiagnozowanego stanu chorobowego na dzień oceny należy podać na co choruje zwierzę. Jeśli występuje kulawizna należy napisać na którą kończynę, tak samo w przypadku obrzęków. W przypadku krzywych kończyn należy napisać jaki jest to rodzaj (np. beczkowate, koślawe - X, nieprawidłowe kątowanie). Wady często są wrodzone. Pysk, oczy, uszy zaznacza się, czy są prawidłowe, czy występują jakieś z uwzględnionych nieprawidłowości. Nieprawidłowe powieki to np. wwinięcie lub wywinięcie powieki. Jeśli występują zranienia to należy napisać jakiego typu (szarpane, cięte, kłute, itp.) oraz w jakim miejscu na ciele się znajdują. Ocena stanu uzębienia, paznokci i błon śluzowych została zaproponowana w skali punktowej 1-5, analogicznej do kondycji BCS, gdzie najbardziej prawidłowa jest ocena środkowa. Siekacze mogą być całkiem starte (1), częściowo starte, lub przynajmniej jeden ułamany (2), prawidłowe, proste (3), przerośnięte, ale nie wystające poza wargi (4), bardzo przerośnięte wystające poza wargi (5). Dodatkowo należy zaznaczyć, czy nie są krzywe lub czy nie ma przetrwałych zębów mlecznych. Paznokcie bardzo krótkie lub złamane (1), krótkie (2), prawidłowe, proste (3), lekko za długie (4), przerośnięte, wywinięte na boki (5). Błony śluzowe blade i suche (1), jasno zaróżowione (2), różowe, wilgotne (3), lekko zaczerwienione (4), przekrwione, z wybroczynami (5). Jądra u samców ocenia się pod kątem prawidłowości (czy oba są w mosznie, itp.), oraz można określić ich wielkość (mierzone suwmiarką wzdłuż osi dłuższej, każde z osobna) w cm. Srom u samic może być położony horyzontalnie lub wertykalnie (zdjęcie poglądowe u bydła: https://www.researchgate.net/figure/Orientation-of-vulva-A-vertical-vulva-B-horizontal-vulva-ie-a-vulva-making-an_fig1_24200834). Większość alpak ma wertykalną. Oprócz oddechów można też ocenić oddychanie, czy nie występuje kaszel, rzężenia czy świszczenia podczas oddychania. Jeśli z otworów ciała wydobywają się jakiekolwiek niepożądane wydzieliny również warto to zaznaczyć. Na skórze mogą pojawić się zmiany inne niż zranienia, jak miejscowe wyłysienia, wysypki, łuszczenie skóry, zaczerwienienie. Warto zaznaczyć jaki to rodzaj i gdzie na ciele się znajduje, tak samo w przypadku wykrycia pasożytów zewnętrznych. Jeśli wystąpią gdzieś guzki, cysty, itp. warto to zaznaczyć. Jeśli guzek jest dość duży, to zmierzyć średnicę i monitorować, czy się nie powiększa. Niektóre alpaki mają tendencję do powstawania kaszaków. Zwykle są niegroźne, o ich ewentualnym usunięciu najlepiej, jeśli zdecyduje lekarz weterynarii. Wystąpienie silnego bólu powinno zapalić właścicielowi czerwoną lampkę i wezwanie lekarza weterynarii. Jego objawami mogą być m.in.: polegiwanie, przyjmowanie pozycji ulgowej, zgrzytanie zębami (bardzo znaczący objaw).

   

Elementy oceniane punktowo można wprowadzać do programu excel i tworzyć wykresy z kolejnymi datami pomiaru. Obrazowo znacznie łatwiej zaobserwować, czy coś ma tendencję spadkową, rosnącą czy stałą.

          

Prawidłowy behawior

      

W ostatniej części oceniany jest behawior osobnika i jego relacje ze stadem. Zalecane jest przeprowadzić ją przed oceną zdrowia, ponieważ jeśli ta część wywoła u niego stres, to jego zachowanie po niej może być zmienione. Warto zaobserwować czy normalnie pobiera pokarm, ma apetyt, czy przeżuwa. Dorosła alpaka na pastwisku przez kilka godzin pobiera pokarm, a później zaczyna przeżuwanie, zwykle na leżąco. Takich cyklów może być kilka w ciągu dnia. Brak przeżuwania nawet przez jeden dzień może oznaczać poważne zaburzenia pracy przedżołądków. Cria pijące mleko nie przeżuwają. Zaburzenia zachowania u alpak są raczej rzadkie. Stereotypie ruchowe to ciągłe, powtarzające się ruchy nie mające celu ani funkcji, np. ciągłe chodzenie wzdłuż ogrodzenia w jedną i drugą stronę, nawet przez większą część dnia, bądź żucie/ssanie różnych elementów. O zaburzeniu mówi się wtedy, gdy zachowanie znacznie odbiega od normy bądź częstotliwość i czas jego trwania zaburza naturalny budżet czasowy. Żucie przedmiotów może być objawem niedoborów pokarmowych (np. mikroelementów) Relacje ze stadem mogą pomóc określić na jakim szczeblu w hierarchii znajduje się dany osobnik. Reakcję na podejście sprawdza się zwykle na pastwisku, osoba zbliża się do alpaki (zawsze z tej samej strony, z taką samą prędkością, zwykle 1m/s). Pożądana będzie reakcja neutralna lub pozytywna. O Berserk Male Syndrome można znaleźć osobny artykuł, gdzie są przedstawione wszystkie szczegóły. Jego wystąpienie jest niepożądane.

       

Pełny protokół oceny dobrostanu alpak jest dość obszerny, ale z drugiej strony pozwala zanotować i kontrolować wiele czynników. Oczywiście, każdy w razie swoich potrzeb może go zmodyfikować. Jednak zachęcam, by postarać się wypełniać jak najwięcej z nich. Warto też dopisywać sobie notatki, jeśli zauważy się coś nietypowego. Pozwoli to w porę zauważyć zmiany i wychwycić ich potencjalną przyczynę. Lepiej zapobiegać niż leczyć. W porę dostrzeżone objawy mogą pomóc nam zaoszczędzić na drogim leczeniu, kiedy choroba bardziej się rozwinie. Pozwoli też określić jakie warunki bardziej służą naszym zwierzętom i jak reagują na zmiany w otoczeniu.