Włókno, mikrony, karbiki – o użytkowaniu wełnistym alpak

Alpaki zostały stworzone do produkcji wełny, choć obecnie to nie jedyny kierunek ich użytkowania. Hodowcy, którzy nastawiają się na poprawę parametrów włókna zwracają szczególną uwagę na to jaką wełnę posiadają ich alpaki. Zagadnienie to jest złożone, a ocena włókna oparta o wiele wskaźników. Nie można obiektywnie ocenić alpaki tylko na podstawie średniej grubości włosa. Niniejszy artykuł poświęcony jest wełnie, ale nie w kontekście jej wykorzystania, a analizie i wyjaśnieniu wskaźników jakie ją opisują. 

Budowa włosa

Podstawowym składnikiem budującym włos jest keratyna - białko złożone z wielu aminokwasów i charakteryzujące się wysoką stabilnością i odpornością na warunki środowiskowe. Zewnętrzną warstwę włókna tworzy naskórek (kutikula) mający postać nachodzących na siebie łusek przypominających w wyglądzie ,,ząbkowanie”. Otaczają one warstwę korową (cortex), którą tworzą owalne, podłużne, długie komórki ciasno upakowane. To warstwa korowa stanowi główną część włosa (Ryc. 1).  

Ryc. 1. Schemat budowy komórkowej włókna (Hill P., Brantley H., Van Dyke M. 2010. Some properties of keratin biomaterials: Kerateines. Biomaterials 31, 585-593)

We środku może znajdować się również rdzeń. To centralny kanał przebiegający we wnętrzu włosa zbudowany z resztek komórek lub kieszeni wypełnionych powietrzem. Może on być ciągły, przerywany bądź nie być go wcale. Laboratoryjnie jest możliwy do stwierdzenia tylko we włosach białych i light fawn. Rdzeniowość włókna (eng. medullation) jest zjawiskiem niepożądanym, zwłaszcza z rdzeniem ciągłym, szczególnie tzw. guard hair (włosy krótkie, gdzie rdzeń zajmuje sporą część wnętrza, mogą mieć ponad 40 μm) (Ryc. 2). Grube rdzeniowe włosy są łamliwe i często podczas obróbki stanowią odpad. Rdzeń nie przyjmuje także barwnika. Dodatkowo włosy z rdzeniem są zazwyczaj grubsze, choć może występować również we włosach cienkich. Obecność rdzenia wpływa także na odczucia dotykowe w gotowym produkcie, taki włos bardziej drapie. Udział włosów rdzeniowych w okrywie oraz ich rodzaj są cechami częściowo wrodzonymi, zatem można je zmniejszać poprzez selekcję.

Ryc. 2. Rodzaje włókna w obrazie mikroskopowym (Holt C. 2007. The spin on suris and how they differ from huacays. International School Of Fibres. Australia)

Produkcja wełny

Na poziom produkcji wełnistej mają wpływ takie czynniki jak: wiek, warunki klimatyczne, miejsce na ciele, zdrowie i kondycja czy czynniki genetyczne. Wpływają one nie tylko na ilość produkowanej wełny, ale także jej jakość. Im starsze zwierzęta tym wyższa masa wełny, choć u zwierząt powyżej 8 lat może zacząć spadać. Wraz z wiekiem wzrasta też grubość włosa. Na warunki utrzymania i klimatyczne składają się żywienie, system utrzymania, temperatura powietrza, opady, wilgotność, możliwość zanieczyszczenia wełny. Ogólnie wiadomo, że zwiększanie dawki pokarmowej zwiększa masę wełny, ale może wpłynąć na jej pogrubienie, a nienasycone kwasy tłuszczowe (n-3, n-6) wpływają pozytywnie na połysk. Brak jest jednak szczegółowych danych dotyczących wpływu poszczególnych składników paszy na okrywę włosową. Zwierzęta o słabej kondycji mają zazwyczaj mniej obfitą okrywę włosową. W czasie choroby rosnący włos jest cieńszy i słabszy co zwiększa ryzyko jego przerwania podczas obróbki. Parametry okrywy włosowej różnią się w zależności od miejsca na ciele. Najlepszej jakości wełna pochodzi z welonu. Choroby skóry, zwłaszcza intensywna inwazja świerzbowca także niszczy wełnę. Czynniki genetyczne także mają wpływ na jakość wełny, zwłaszcza takie wskaźniki jak jej grubość, rdzeniowość, karbikowanie, połysk, poziom obrostu wełny na ciele.   

Jakość wełny opisuje bardzo wiele czynników. Oceny jakości włókna dokonuje się w laboratorium. Od 2022 w Polce funkcjonuje jedno certyfikowane laboratorium badania włókna. Do niego można wysłać próbki wełny do oceny, wynikiem badania jest wykres nazywany histogramem. Najważniejsze wskaźniki, które można odczytać z histogramów, to m.in. średnia grubość włókna, odchylenie standardowe czy współczynnik komfortu. Poniżej przedstawione są skróty określające dany czynnik oraz ich opis. 

Tab. 1. Wskaźniki wykorzystywane do opisu jakości włókna

μm - mikrometr (mikron), tysięczna część milimetra

Warto pamiętać, że wskaźniki te mogą się zmieniać co roku i odzwierciedlają tylko mały wycinek okrywy włosowej (z próbki pobranej do badań). Jakość okrywy włosowej u alpak jest zróżnicowana na ciele. Dlatego tak ważne jest stosowanie się do instrukcji pobierania próbek dla danego laboratorium, dzięki czemu wyniki mogą być porównywalne. Mogą się one różnić także w zależności od aparatury badawczej. Największe różnice są obserwowane pomiędzy próbkami przed i po pierwszej strzyży. Próbki do badań pobiera się zaraz przed strzyżą, pokazują wtedy stan włosa z okresu jednego roku (od strzyży do strzyży). Wskaźników opisujących włos jest więcej, te są najczęściej brane pod uwagę z punktu widzenia użytkowania wełnistego zwierzęcia. Przyjęło się, że w pierwszej kolejności zwraca się uwagę na średnią grubość włosa, ale mnogość parametrów włókna pokazuje, że patrzenie na tylko jeden wskaźnik jest niewystarczające w ocenie. 

Poniżej przedstawiono przykładowy histogram i jego krótką analizę. 

Ryc. 3. Histogram 

Wykres taki jak powyżej pokazuje, że włosy w próbce były cienkie i wyrównane pod kątem grubości, średnia grubość 16,8 μm i 3,4 μm odchylenia standardowego. Wszystkie włókna mają poniżej 30 μm (CF=100%), a niemal 27% poniżej 15 μm. Bardzo dobre karbikowanie na poziomie około 44 ◦/mm. W przebiegu długości włókna jest ono dość wyrównane, choć grubość rośnie wraz z długością. Nie ma nagłych przewężeń ani pogrubień. Najcieńsze na 45 milimetrze. To jak włókno wygląda w przebiegu zależy w dużej mierze od czynników środowiskowych w ciągu roku (choroba, czy gorsze odżywianie mogą prowadzić do przewężeń, które osłabiają włos). Można wnioskować, że próbka pochodzi od wysokiej jakości alpaki, której wełna doskonale nadaje się do przerobu. A zwierzę ma predyspozycje do użytkowania w hodowli, choć należy pamiętać, że jakość wełny to tylko jeden z czynników branych tutaj pod uwagę. 

Niektóre aparaty (jeśli jest to możliwe) określają również udział włosów rdzeniowych (medullated fibers), co również może być przedstawione na wykresie. 

Analizując histogramy warto zwracać uwagę na różne wskaźniki i nie kierować się tylko średnią grubością. Szersze spojrzenie na wszystkie parametry może dać najbardziej obiektywne wnioski. Wyniki analizy mogą dać również informację o kondycji i zdrowiu zwierzęcia w ciągu roku, dzięki czemu możemy wychwycić ewentualne własne błędy (żywienie, profilaktyka weterynaryjna), by w przyszłości im zapobiec.