Stres cieplny u alpak – czym jest i jak się przed nim chronić?

Przełom kwietnia i maja w naszym kraju to czas kiedy temperatury zaczynają rosnąć stając się coraz przyjemniejszymi. Jest to również moment rozpoczęcia sezonu na strzyżenie, choć może się on zmieniać w zależności od warunków pogodowych w danym roku, zwłaszcza średnich temperatur dobowych. Strzyża jest zabiegiem, którego celem jest nie tylko pozyskanie wełny, ale także ochrony zwierząt przed zbyt wysoką temperaturą w lecie i odczuwaniem tzw. stresu cieplnego. 

Czym jest stres cieplny?

Stres cieplny to sytuacja, gdy organizm nie jest w stanie efektywnie prowadzić termoregulacji, w wyniku czego jest narażony na przegrzanie się (hipertermię). Wystąpienie stresu cieplnego zależy głównie od czynników pogodowych (temperatura powietrza, wilgotność względna, ruch powietrza, promieniowanie słoneczne). Istnieje kilka kombinacji temperaturowo-wilgotnościowych, które będą mieć określony wpływ na zwierzęta. Przy wysokiej temperaturze i niskiej wilgotności błony śluzowe dróg oddechowych szybciej wysychają co ułatwia wnikanie bakterii i wirusów. Znacznie bardziej niebezpieczne jest jednak zjawisko wysokiej temperatury przy wysokiej wilgotności powietrza. Ogranicza to możliwość efektywnego oddawania ciepła przez organizm do środowiska i tym samym wzrostu temperatury ciała. Czynnikami dodatkowymi odpowiadającymi za stres cieplny są: gorączka, odwodnienie, długotrwały wysiłek fizyczny, zagęszczenie obsady (zbyt duża ilość zwierząt na małej powierzchni), obfita okrywa włosowa, podawanie leków zaburzających termoregulację. Mniejszą tolerancję na wysokie temperatury mogą mieć również zwierzęta starsze, bądź otyłe, a także osobniki z chorobami układu sercowo-naczyniowego. Wielbłądy mają fizjologiczne uwarunkowania, które chronią je przed wysoką temperaturą i odwodnieniem (m.in. owalne erytrocyty, zdolność do przeżycia przy znacznym odwodnieniu), ale południowoamerykańskie wielbłądowate ewolucyjnie wyspecjalizowały się do życia na dużych wysokościach w chłodnym i stosunkowo suchym klimacie, co nie pozwala na porównywanie ich pod tym kątem do wielbłądów. Prawidłowa temperatura ciała alpak to 37,4-38,3°C, u noworodków i młodych zwierząt jest o około stopień wyższa. Gdy temperatura ciała rośnie powyżej normy można mówić o stresie cieplnym, a temperatury powyżej 40°C i wynikająca z nich hipertermia mogą być zagrożeniem dla życia zwierzęcia. Opracowywane są specjalne wzory, które pozwalają określić, czy istnieje ryzyko wystąpienia stresu cieplnego i hipertermii u alpak. Jeden z nich to tzw. Heat Stress Index (HSI). Został opracowany w USA, więc wymaga przeliczenia temperatury powietrza ze °C na °F. Wzór jego jest prosty:

HSI=wilgotność względna (%)+temperatura powietrza (°F)

HSI<120 oznacza niskie ryzyko wystąpienia stresu cieplnego

HSI>150 to zwiększone ryzyko wystąpienia stresu cieplnego

HSI>180 to wysokie ryzyko stresu cieplnego i przegrzania

Zwiększone i wysokie HSI oznacza, że należy w tym dniu bardziej zadbać o bezpieczeństwo zwierząt i zapewnienia miejsc, gdzie mogą schronić się przez wysokimi temperaturami. Polska jest krajem, gdzie średnie dobowe temperatury w lecie są na poziomie 19°C, przy średniej wilgotności 75% (dane z roku 2021 na podstawie Roczników Meteorologicznych IMGW). 19°C to 66,2°F. Zatem średnie HSI w Polsce w 2021r. wynosiło 66,2+75=141,2, co można określić jako umiarkowane zagrożenie, ale średnia temperatura dobowa wlicza również temperatury w nocy. Temperatury w ciągu dnia są znacznie wyższe. Różnią się one również w poszczególnych rejonach Polski.

Objawy hipertermii i skutki dla organizmu

Hipertermia jest stanem, który może zagrażać życiu zwierzęcia. Przyjmuje się, że temperatura ciała powyżej 41°C (wg niektórych źródeł 45°C) powoduje denaturację białek, a co za tym idzie nieodwracalne uszkodzenie tkanek i organów wewnętrznych. Objawami hipertermii poza wysoką temperaturą ciała są: oddychanie ustami i przyspieszony oddech, ograniczone lub całkowity brak pobierania pokarmu i przeżuwania, zaczerwienienie skóry i błon śluzowych, wzrost tętna, obrzęk brzucha i/lub moszny, niemożność wstania, ślinienie się, drgawki, a w najgorszym przypadku zapaść, śpiączka i śmierć. Jeśli uda się uratować zwierzę, mogą jeszcze później występować wahania temperatury ciała i zmiany kliniczno-patologiczne związane z zaburzeniem równowagi elektrolitowej. Wyniki badań morfologicznych i biochemicznych krwi będą odbiegać od normy, m.in. podwyższone PCV i spadek liczby płytek, a w biochemii podwyższona CK (kinaza keratynowa) i AST (aminotransferaza asparaginianowa), hipokaliemia (niedobór potasu) i kwasica metaboliczna.

miany kliniczne w przebiegu hipertermii zaczynają się od wzrostu temperatury ciała, wzrostu tętna i przyspieszenia oddechów. Następnie pojawia się zaczerwienienie skóry i błon śluzowych, pocenie, zagęszczenie krwi (odwodnienie) i obrzęki (w wyniku przemieszczenia płynów ustrojowych z trzewi i mięśni do skóry), oraz zmniejszenie ośrodkowego ciśnienia żylnego, niedotlenienie mózgu, zaburzenia krzepnięcia. Na końcu następuje niewydolność wielonarządowa i śmierć. Reakcja opiekuna w przypadku zaobserwowania tych objawów powinna być natychmiastowa. O czynnikach zapobiegających stresowi cieplnemu będzie napisane w dalszej części artykułu. W przypadku zaobserwowania objawów hipertermii należy zwierzę natychmiast przenieść do chłodnego, przewiewnego miejsca w cieniu i zapewnić dostęp do wody. Alpaki oddają ciepło do otoczenia przez tzw. okna termalne do których należą części ciała niepokryte wełną jak: brzuch czy wewnętrzne części kończyn. Schłodzenie zwierzęcia powinno się odbywać poprzez kontakt zimnych powierzchni z tymi częściami ciała, wtedy będzie najbardziej efektywne. Jeżeli alpaka nie była ostrzyżona, również należy ją ostrzyc. W cięższych przypadkach niezbędna jest interwencja lekarza weterynarii. 

Fot. 1 Obrzęk moszny w wyniku hipertermii 

(źródło: Hinds C.A. 2022. Multisystem Disorders. Niehaus A.J. Medicine and surgery of Camelids, Wiley Blackwell)

Przewlekły czy długotrwały stres cieplny oddziałuje negatywnie na organizm zwierzęcia na wielu płaszczyznach. Szczególnie narażony jest układ rozrodczy, gdzie stres cieplny wpływa na wzrost oocytów i przed implantacyjny rozwój zarodka u samic, prowadząc do zaburzeń w rozrodzie. U samców może zaburzać spermatogenezę, a w skrajnych przypadkach prowadzać do czasowej bezpłodności (lamy uznaje się na bardziej wrażliwe niż alpaki)  oraz osłabienia libido. Wysoka temperatura prowadzi do osłabienia aktywności układu pokarmowego, trawienie jest mniej efektywne (gorsze wykorzystanie paszy), zwierzęta mają niższy apetyt, co może przełożyć się na słabsze przyrosty młodych zwierząt. Częste przypadki hipertermii mogą prowadzić także do uszkodzenia układu mięśniowego, prowadząc do zwłóknień tkanki mięśniowej. 

Zapobieganie stresowi cieplnemu

Podstawą ochrony zwierząt przed stresem cieplnym jest zapewnienie warunków do efektywnej termoregulacji. Wszystkie prowadzone do tej pory badania jednoznacznie wskazują, że ostrzyżenie zwierząt przed sezonem letnim jest podstawą ochrony przed stresem cieplnym i przegrzaniem. Jednak przy bardzo niekorzystnych warunkach nie chroni całkowicie. Stąd też w sezonie letnim należy zapewnić alpakom możliwość schłodzenia się. Jak już było wcześniej wspomniane, alpaki oddają ciepło głównie przez okna termiczne na spodzie ciała. Można im to ułatwić poprzez przygotowanie specjalnych miejsc, np. z gołą ziemią lub wysypane piaskiem (alpaki czasem same tworzą sobie takie miejsca leżąc i tarzając się, co hamuje wzrost trawy). Bardzo preferowane są również baseny (woda musi być regularnie wymieniana, ponieważ zwierzęta czasem ją piją), takie w których można się położyć lub spryskiwacze, ale na nich alpaki również będą się kłaść. Polewanie wodą po grzbiecie nie pomoże im się schłodzić. Czasem w pomieszczeniu ustawiane są wiatraki wymuszające ruch powietrza. Na pastwisku alpaki muszą mieć dostęp do miejsc zacienionych i wody. Najlepiej sprawdzają się przewiewne budki oraz drzewa, dla mniejszej ilości alpak można ustawić parasole. Wiaty kryte blachą lub plandeką będą bardzo się nagrzewać w środku. Przy braku automatycznego systemu uzupełniania wody na pastwisku należy ją regularnie uzupełniać. W gorące dni nawet co kilka godzin. Zaleca się również, by w dniach z bardzo wysoką temperaturą (powyżej około 27-28°C) nie przeprowadzać zabiegów na zwierzętach i zminimalizować wszelkie czynności, które mogą powodować stres czy zwiększoną aktywność fizyczną.

W naszym kraju lata są coraz gorętsze, co będzie zwiększać ryzyko wystąpienia stresu cieplnego u zwierząt. Hipertermia dla alpak jest niebezpieczna i może skończyć się śmiercią, dlatego należy podejmować wszelkie kroki, by uchronić przed nią swoje zwierzęta. Najbardziej efektywnym sposobem na zmniejszenie ryzyka jest ostrzyżenie stada zanim rozpocznie się okres wysokich temperatur.