Historia południowoamerykańskich wielbłądowatych jest o wiele dłuższa niż ich czas na kontynencie europejskim i zaczęła się dużo wcześniej zanim Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę. Jednak fakt odkrycia Ameryki przez średniowiecznych Europejczyków miał swój wpływ na populację południowoamerykańskich wielbłądowatych. 

 

Szacuje się, że alpaki zostały udomowione około 6000 lat temu na terenie dzisiejszego Peru, na punie płaskowyżu Altiplano. Lamy zostały udomowione prawdopodobnie nieco później, pomiędzy 5000 a 3800 lat temu. Każdy z gatunków ma osobnego przodka. W przypadku alpak jest to wikunia (vicunia, wigoń), która posiada dwa podgatunki: Vicugna vicugna vicugna oraz Vicugna vicugna mensalis i to ten drugi jest bezpośrednim przodkiem alpak. Lamy pochodzą od guanako, wśród których również wyróżnia się kilka podgatunków, w tym Lama guanicoe cacsilensis, bezpośredni przodek lam. Oba rodzaje: Lama i Vicugna mają wspólnego przodka rozdzieliły się jakieś 2-3 miliony lat temu. Mimo tego ich podobieństwo genetyczne jest na tyle duże, że mogą się ze sobą krzyżować dając płodne potomstwo (2n=74).

 

Burzliwe losy hodowli

   

Niewiele istnieje danych na temat pre-kolumbijskich lam i alpak, ponieważ tamtejsze ludy były niepiśmienne. Badania archeologiczne pomagają rzucić nieco światła na tamtejszą hodowlę i wszystko wskazuje na to, że była prowadzona na wysokim poziomie. W latach 90tych XX wieku w prowincji El Yaral w Peru odkryto szczątki zmumifikowanych alpak i lam mających około 900-1000 lat, a więc pochodzących z czasów pre-kolumbijskich. Zostały one złożone w ofierze przez pre-Inkaski lud Chiribaya, który w tamtym czasie zamieszkiwał te tereny. Z czasem zostały one jednak zajęte przez Inków. Badania archeologiczne wskazują, że w tamtym okresie występowały po dwa typy fenotypowe. U lam typ z grubym włóknem i cienkim, a u alpak z cienkim i ekstracienkim. Lamy z grubym włóknem były użytkowane jako zwierzęta juczne (również w Inkaskiej armii) i na mięso, a z cienkim jako zwierzęta wełniste. Alpaki od początku były hodowane w celu produkcji wełny. Obecne rasy alpak (huacaya i suri) oraz lam (q’ara i ch’ku) również coraz częściej określa się jako typy fenotypowe, a nie rasy ze względu na wciąż zbyt niską odziedziczalność cech. Co ciekawe, mumie z El Yaral mają doskonale zachowaną okrywę włosową, co pozwalało na określenie średnie grubości włókna, wynoszącej około 22,2 µm +/- 1,8 dla lam w typie cienkiego włókna i 17,9 µm +/- 1,0 dla alpak w typie ekstra cienkiego włókna. Jak wyglądały te mumie można zobaczyć tutaj: https://www.researchgate.net/figure/Examples-of-mummified-llamas-and-alpacas-from-the-Late-Intermediate-Period-site-of-El_fig2_318586299

       

Pre-kolumbijskie ludy dbały także o czystość genetyczną i nie doprowadzały do krzyżowania się zwierząt o różnych fenotypach, by nie doprowadzać do pogarszania jakości włókna. Najprawdopodobniej dbali także, by kolorystyka umaszczenia była jednolita, a typy dwu- bądź tri-kolorowe występowały u lam jucznych. Hodowlą zwierząt zajmowała się specjalna kasta pasterzy (llama camayoc), którzy hodowali głównie stada jednolicie czarne, brązowe i białe. Wełna była wykorzystywana do produkcji tekstylnej, część zwierząt była przeznaczana na ofiary bogom (w zależności od koloru umaszczenia zwierzęta były składane w ofierze innemu bogu, a czarne w okresach nieurodzaju). Informacje o wielkości i kolorze stada były utrwalane przez system specjalnych supełków wiązanych z wełny wielbłądowatych, zwany quipu. Informacje o tym pochodzą już ze źródeł piśmiennych sporządzonych przez hiszpańskich kronikarzy.

       

Tutaj można powiedzieć, że docieramy do punktu kulminacyjnego tej historii, czyli odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba i dalszą eksplorację kontynentu przez konkwistadorów, którzy dotarli także do Ameryki Południowej. Rok 1532 uznawany jest za początek podboju Peru. Wówczas te tereny były centrum Imperium Inkaskiego. Niestety w przeciągu stu lat od pojawienia się Europejczyków około 90% populacji wielbłądowatych i 80% populacji rdzennych mieszkańców zginęła. Przyczyn było kilka: walki w obronie ziemi (konkwistadorzy chcieli przejąć nowo odkryte tereny i czerpać z nich bogactwa naturalne), choroby przywiezione przez Europejczyków, na które tamte populacje nie były uodpornione, a w przypadku zwierząt - wypieranie ich z pastwisk przez inwentarz przywieziony z Europy: owce, kozy, bydło i świnie). Miejscowe ludy płaciły też daniny w postaci zwierząt - alpak i lam. Wydaje się, że lamy cieszyły się większym zainteresowaniem Europejczyków niż alpaki, ponieważ nadawały się do przewożenia ładunków w tym niełatwym do przeprawy terenie. Najwyższe tereny okazały się jednak zbyt uciążliwe do zamieszkania przez Europejczyków i tam przetrwały niewielkie populacje rdzennych ludzi i zwierząt. Warto pamiętać, że wiele tamtych terenów znajduje się na wysokości powyżej 3 000 m n.p.m., to tak jakby w Polsce żyć 500 m nad Rysami

     

Hodowla alpak i lam załamała się. Większość zwierząt zginęła, populacje się wymieszały. Lamy i alpaki zaczęły się ze sobą krzyżować w sposób niekontrolowany. Krzyżówki lamy i alpaki nazywane są w zależności od przewagi genotypu: llamawari lub pakowari. W miarę postępu hybrydyzacji wpływ jednego gatunku na drugi widoczny jest głównie w genach, mniej w fenotypie (wyglądzie). Szacuje się, że od czasu rozpoczęcia hiszpańskiej konkwisty hybrydyzacja postępowała. Szczególnie niekorzystny był wpływ lam jucznych, których włos był znacznie grubszy na alpaki. Pojawiły się niejednolite odmiany kolorystyczne. Pogorszenie jakości wełny wynikało też faktu braku kontroli na populacją przez jakiś czas i znaczne jej zmniejszenie, co zawęziło pulę genetyczną. Pre-kolumbijskie lamy i alpaki charakteryzowały się znacznie bogatszą pulą genetyczną niż obecne. Taki termin określa się czasem ,,wąskim gardłem”. Tzn. jakieś wydarzenie powodujące znaczny spadek populacji prowadzi do bezpowrotnego zaniku części wariantów genów wraz ze śmiercią zwierząt, które ten wariant posiadały. ,,Tamte” alpaki i lamy mogły posiadać cechy, jakie w naszych populacjach już nigdy mogą nie wystąpić.

     

Badania genetyczne przeprowadzone w 2001 roku sugerują, że około 40% lam i nawet 80% alpak nie ma czystego genotypu! W ostatnich latach prowadzone jest jednak sporo badań nad tym zagadnieniem szczególnie w kontekście alpak. I nie wszystkie wyniki są tak pesymistyczne. Dane z 2020 roku mówią o udziale około 36% genów lamy/guanako u alpak i 4,5% genów alpaki w lamie. Dużo zależy od tego, na jakich populacjach prowadzi się badania. W 2001 roku sugerowano, że w Peru, gdzie prowadzone były tamte badania, lamy i alpaki są celowo krzyżowane, by zwiększyć ilość produkowanej przez nie wełny (kosztem jej jakości). Badania polskiej populacji przez zespół z Krakowa z 2021 roku wskazały, że niecałe 9% alpak posiada domieszkę genów lamy. Dodatkowo populacja ma niski wskaźnik inbredu (chowu wsobnego), jednakże jej zróżnicowanie genetyczne mogłoby być większe, czyli warto byłoby poszerzyć pulę samców użytkowanych w rozrodzie. Jest to zjawisko dość powszechnie obserwowane w populacjach alpak, jak również innych zwierząt hodowlanych (jest kilka czołowych samców reproduktorów, które zostają ojcami znacznej liczby potomstwa, jednakże najbardziej niekorzystne skutki obserwuje się u gatunków, u których powszechna jest inseminacja). Część alpak posiadających domieszkę krwi lamy można rozpoznać po fenotypie. Jako cechy lamy można wyróżnić:

     

     
• bananowaty kształt uszu (u alpak powinien być gruszkowaty) (Fot. 1)
     
• zaburzone proporcje budowy ciała (alpaki patrząc z boku powinny wpisywać się w kwadrat, a lamy w leżący prostokąt)
     
• gorszą jakość włókna (grubsza, o słabszym karbikowaniu)
     
• słabszy obrost włókna na ciele (krótki włos na nogach)
     
• wielkość zwierzęcia (są większe, w połączeniu z zaburzonymi proporcjami)
        

     
     

Fot. 1. Bananowate uszy (po lewej) vs gruszkowate (po prawej)

     

Nie posiadamy żadnych danych u alpak i lam dotyczących dziedziczenia cech behawioralnych. Gatunki te, choć bardzo podobne różnią się pod kątem zachowania. Lamy ze względu na ich pierwotne użytkowanie juczne często mają bardziej pożądane cechy do pracy z człowiekiem, interesujące byłoby określenie, czy i jak hybrydyzacja wpływa na behawior.

     

Prowadząc świadomą i celową hodowlę alpak w celu poprawienia jakości zwierząt nie tylko pod kątem wełny, ale także budowy ciała, te wykazujące niepożądane cechy nie dopuszcza się do rozrodu. Jednak część alpak może posiadać geny pochodzące od lamy, a nie jest to widoczne w fenotypie. Rozwiązaniem tego problemu jest zakup i rozmnażanie zwierząt posiadających rodowód, o pewnym pochodzeniu i/lub wykonywanie badań genetycznych.

     
       

Można powiedzieć, że losy alpak i lam są ze sobą splecione od dawna, mimo, że nie należą do tego samego gatunku. Nigdy nie dowiemy się, jak wyglądałaby dzisiejsza populacja, gdyby nie wydarzenia sprzed 500 lat. Niezaprzeczalnie w populacji alpak występuje jakaś część osobników, które można w większym bądź mniejszym stopniu nazwać hybrydami. Wiemy także, że nie w każdej populacji ten odsetek jest taki sam. Chcąc wciąż polepszać populację alpak i mieć jak najwięcej ,,alpaki w alpace” warto czerpać z możliwości dzisiejszej genetyki i dobierać jak najlepsze zwierzęta do rozrodu.