Uzębienie u alpak – o siekaczach wiemy wiele, a co z pozostałymi?

Alpaki jako zwierzęta roślinożerne są przystosowane do rozdrabniania pokarmu, czyli mają dobrze rozwinięte przedtrzonowce i trzonowce. Siekacze są stworzone do pobierania pokarmu, natomiast kły u alpak nie pełnią funkcji związanej z odżywianiem się (jak ma to miejsce u mięsożerców). W niniejszym artykule zostaną przedstawione charakterystyki poszczególnych typów zębów, ich rola jak i potencjalne problemy jakie mogą ograniczyć prawidłowe pobieranie i rozdrabnianie pokarmu.

To, ile zębów ma dany gatunek zwierzęcia określa wzór zębowy. Jest on różny dla zębów mlecznych i stałych. Alpaki mają od 18 do 22 zębów mlecznych i 28-32 zębów stałych. Te niejednorodne liczby wynikają z różnic płciowych oraz faktu, że nie wszystkie zęby mleczne pojawiają się u każdego osobnika (szczególnie w przypadku kłów). Młode alpaki nie mają mlecznych trzonowców. Powinny się urodzić z wyrżniętymi siekaczami, ich brak jest objawem wcześniactwa. U dorosłych samców kły górne i dolne oraz cofnięta trzecia para górnych siekaczy tworzą tzw. zęby walki. Samce wykorzystują je w potyczkach z rywalami.  Są one ostre i haczykowato zagięte, z wiekiem zmieniają nieco swój wygląd. Samice też mogą posiadać kły, jednak są one mniej okazałe (Niehaus i Mora (2022) Digestive Sysyem and Abdomen. In: Niehaus A. Medicine and Surgery of Camelids. Wiley Blackwell, Hoboken, NJ, USA, pp. 337-342).

Najbardziej typowe objawy pojawiają się w obrębie pyska i przestrzeniach międzypalcowych, stąd też angielska nazwa choroby, ale również w okolicach brodawek sutkowych. Są to pęcherze występujące na wargach, dziąsłach, podniebieniu miękkim, nozdrzach oraz w przestrzeniach międzypalcowych i koronkach racic, które z czasem zaczynają pękać i tworzyć otwarte rany. Jak wyglądają pęcherze można zobaczyć na zdjęciach w Google grafika po wpisaniu frazy ,,foot and mouth disease animals”. U przeżuwaczy częściej obserwuje się zmiany w obrębie pyska, a u świń w okolicach racic. Poza tym może pojawić się gorączka, zmniejszenie pobierania pokarmu i obniżenie aktywności z kulawizna. Pęcherze w jamie gębowej zwiększają ślinienie się. Ciężarne samice mogą poronić. Część populacji choruje bezobjawowo. U młodych zwierząt może dochodzić do nagłych padnięć w wyniku zapalenia mięśnia sercowego. Czas inkubacji choroby to kilka do kilkunastu dni, zazwyczaj od 3 do 5. W Peru stwierdzono kilka przypadków zachorowań alpak w II połowie XX wieku, jednakże nie były one częste. Doświadczenia, w których zarażono alpaki i lamy różnymi drogami, u części z nich pojawiły się pęcherze w jamie gębowej, choć pierwszym objawem była wysoka gorączka, nawet 40°C. Kilka zwierząt przeszło chorobę bezobjawowo. Co ciekawe w badaniach na lamach stwierdzono, że już po 14 dniach nie izolowano od zwierząt wirusa, więc najpewniej lamy nie mogą być nosicielami. Wnioskami z badań było stwierdzenie, że alpaki i lamy chorują na pryszczycę, ale alpaki są mniej wrażliwe od bydła i małych przeżuwaczy, a lamy są mniej wrażliwe od alpak. Zatem lama w badaniach była najbardziej odpornym gatunkiem. Uznaje się, że wśród wielbłądowatych najwrażliwszy jest baktrian (Walker P., Niehaus A. 2020. Integumentary System W: Niehaus A. Medicine and Surgery of Camelids. 4ed. Wiley Blackwell). 

Fot. 1. Przerośnięte siekacze wystające poza szczękę

Kły są ostro zakończonymi zębami, które u alpak służą do rywalizacji i walk pomiędzy samcami. Jak było wcześniej wspomniane zęby walki u wielbłądowatych to kły dolne i górne oraz cofnięte górne trzecie siekacze. Układają się one tak, że dolny kieł wchodzi pomiędzy górny siekacz i kieł. Co ciekawe, u wielbłądów do zębów walki zalicza się też górne i dolne pierwsze przedtrzonowce, które są przesunięte do przodu, bliżej kłów w stosunku do pozostałych przedtrzonowców. U młodych zwierząt zęby walki są stożkowe i bardzo ostre, wkładając palec do pyska od boku można się o nie zranić. Z wiekiem wyginają się w tył i zaczynają przybierać haczykowaty kształt. Niestety w trakcie walk samce mogą się nimi nawzajem zranić, np. rozrywając rywalowi ucho. By zminimalizować to ryzyko niektórzy decydują się na ich skrócenie lub usunięcie. Często panuje błędne przekonanie, że skoro można korygować siekacze bez znieczulenia, to tak samo można postępować z kłami. Nie jest to prawda. Kły nie przyrastają tak jak siekacze, nie ścierają się, wewnątrz znajduje się kanał z unerwioną i ukrwioną miazgą. Jego naruszenie powoduje silny ból i jakakolwiek ingerencja powinna być wykonywana przy znieczuleniu (warto sobie przypomnieć jakie są nasze odczucia podczas wizyty u dentysty i czy zdecydowalibyśmy się na wyrwanie zęba lub leczenie kanałowe bez znieczulenia). Zabieg powinien wykonywać lekarz weterynarii, który potrafi dobrać dawkę znieczulenia, oraz poda po zabiegu leki przeciwbólowe.

Fot. 2. Na zdjęciu widoczny górny trzeci siekacz i kieł haczykowato zagięte.

Zęby policzkowe, czyli trzonowce i przedtrzonowce służą rozdrabnianiu pokarmu. Mają specyficzną budowę, która jest guzkowata z ostrymi zakończeniami po bokach. Zęby w szczęce są ostro zakończone od strony zewnętrznej (wargowej), a w żuchwie od strony wewnętrznej (językowej). To jak dokładnie wyglądają zęby policzkowe alpaki przy zastosowaniu nowoczesnych metod skaningowych można zobaczyć w artykułach Proost i in. (2021) Clinical insights into the three-dimensional anatomy of cheek teeth in alpacas based on micro-computed tomography. Part 1: mandibular cheek teeth.  BMC Vet Res 17:334 oraz Proost i in. (2022) Clinical insights into the three-dimensional anatomy of cheek teeth in alpacas based on micro-computed tomography. Part 2: Maxillary cheek teeth. BMC Vet Res 18:6. Podczas przeżuwania zęby żuchwy przesuwają się skośnie względem szczękowych formując kule siana lub trawy. Patrząc na nie ciężko rozróżnić poszczególne zęby między sobą, tworzą one jedną powierzchnię przystosowaną do rozdrabniania i żucia pokarmu. Korzenie trzonowców i przedtrzonowców są zamknięte, więc nie rosną w ciągu życia zwierzęcia. Jednak powoli się ścierają. W przypadku wykonywania zabiegów dentystycznych też należy zastosować znieczulenie. Sedacja jest tu również niezbędna, ponieważ przy pełnej świadomości zwierzęcia bardzo ciężko jest te zęby skontrolować, a tym bardziej wykonywać jakiekolwiek zabiegi. Alpaki nie są w stanie otworzyć szeroko pyska (jego maksymalne rozwarcie można zaobserwować np. podczas ziewania). Jednym z problemów jaki może wystąpić to nieprawidłowe ścieranie się krawędzi. One naturalnie są lekko zaostrzone, jak było podane powyżej, jednak zdarzają się sytuacje, gdy końcówka zęba jest nieprawidłowo uformowana i może ranić policzek, bądź powoduje, że zęby podczas przeżuwania zahaczają się ze sobą uniemożliwiając prawidłowe żucie. Problem ten dotyczy zwierząt starszych, gdzie można obserwować już postępujące ścieranie się zębów. W takich sytuacjach lekarz weterynarii musi lekko spiłować taki ząb, ale należy pamiętać, że te ostre końce są niezbędne do formowania kul i jeśli zostaną całkowicie spiłowane przy wcześniejszym braku jakichkolwiek problemów z pobieraniem pokarmu to alpaka nie będzie dała rady efektywnie przeżuwać kęsów.   

Objawami mówiącymi o tym, że z uzębieniem jest coś nie tak może być ograniczenie spożycia pokarmu, chudnięcie. Zdarza się, że alpaka podczas przeżuwania zaczyna dziwnie ruszać żuchwą, ziewać czy próbować szerzej otwierać pysk, jakby jej coś przeszkadzało. Należy skontrolować wtedy uzębienie, zwłaszcza przedtrzonowce i trzonowce, bo może to być opisany powyżej problem z nimi. Niektórzy autorzy podają, że dość częste są u alpak infekcje korzeni. Można je stwierdzić po wykonaniu zdjęcia RTG. Badanie to jest także przydatne przy stwierdzeniu wbicia się jakiegoś elementu w dziąsła lub między zęby. Może to być nawet twardsze źdźbło trawy.  Zbyt późno zauważone też może być przyczyną infekcji. Do dość częstych problemów z zębami zalicza się także występowanie diastemy, czyli przestrzeni pomiędzy zębami, gdzie normalnie nie powinno jej być, zalega tam pokarm; oraz stany zapalne przyzębia (eng. peridontal disease (PD)) będące różnego rodzaju stanami zapalnymi tkanek otaczających i podtrzymujących zęby od łagodnych zapaleń dziąseł po poważne prowadzące do ruchomości zębów, a nawet powstawania przetok. Czarne plamki na zębach mogą świadczyć o ubytkach w zębinie co może prowadzić do odsłonięcia miazgi. Jedną z przyczyn może być kamień nazębny. Zarówno PD jak i ubytki w zębinie częściej występują przy diastemie. Interesujące jest, że regularne sprzątanie pastwisk z odchodów zmniejsza ryzyko wystąpienia tego problemu. Prawdopodobnie ogranicza się wtedy kontakt alpak z bakteriami zawartymi w kale mogącymi wpływać negatywnie na uzębienie. Taką zależność zauważono też u innych gatunków, ale brakuje jeszcze dokładniejszych badań w tym kierunku. Niemniej sprzątanie pastwisk zalicza się do jednego z elementów profilaktyki uzębienia (Proost i in. (2020) Dental disease in alpacas. Part 2: Risk factors associated with diastemata, periodontitis, occlusal pulp exposure, wear abnormalities, and malpositioned teeth. J Vet Intern Med. 34:1039–1046). Poza tym może dochodzić do złamań korony zęba (całości, części, bądź pęknięcia), rozwoju próchnicy szkliwa, występowania zębów dodatkowych (w przypadku zębów policzkowych brak przeciwległego zęba w szczęcie lub żuchwie prowadzi do nieprawidłowego ścierania, a tym samym z czasem problemów z prawidłowym przeżuwaniem). Choć u alpak częściej występuje prognatyzm – przodozgryz, to czasami może wystąpić tyłozgryz, czyli siekacze nie dotykają płytki zębowej w szczęce, tylko są cofnięte. Bardzo dobrej jakości fotografie niektórych wad można znaleźć w artykule: Proost i in. (2020). Dental disease in alpacas. Part 1: Prevalence of dental disorders and their mutual relationships. J Vet Intern Med.  34:1028–1038. W badaniach tych 82% z ponad 200 badanych alpak miało problemy z uzębieniem. Nie wszystkie te zaburzenia wymagają interwencji, nie wszystkie również da się skorygować. Należy jednak regularnie kontrolować stan i jeśli uniemożliwia to alpace prawidłowe odżywianie się - reagować. Pierwszym krokiem może być regularne przesuwanie palcami wzdłuż linii zębów policzkowych i w razie wykrycia nietypowych nierówności, zgrubień, obrzęków umówić się z lekarzem weterynarii na dokładniejszą kontrolę. Siekacze i kły można obejrzeć przy lekkim otwarciu pyska. Nigdy nie należy jednak wkładać palców w tył jamy ustnej, pomiędzy zęby trzonowe, alpaka może je bardzo łatwo uszkodzić (przygryźć miażdżąc). U większość starszych alpak z niskim BCS przy inspekcji zębów okazuje się, że mają jakieś problemy, które mogły być przyczyną chudnięcia. Dla alpaki niepobieranie pokarmu już po kilkunastu godzinach może mieć opłakane skutki, dlatego jak najszybciej trzeba znaleźć przyczynę. W okresie wymiany uzębienia, który jest różny dla poszczególnych typów zębów (to w jakim wieku alpaki wymieniają poszczególne zęby można znaleźć w książce ,,Poradnik dla właścicieli alpak”) niektóre zęby mleczne mogą nie wypadać (przetrwały ząb mleczny), co prowadzi do wykrzywienia zgryzu i podwójnego uzębienia. Nieprawidłowy wzrost i wady zgryzu mogą też być dziedziczne.

Niestety zużywanie się zębów to nie tylko problem ludzi. Z wiekiem zęby są coraz bardziej starte, mogą też wypadać. Brak możliwości efektywnego przeżuwania pokarmu prowadzi do chudnięcia. Można powiedzieć, że nadmierne starte zęby są jedną z naturalnych przyczyn śmierci zwierzęcia. Dlatego warto obserwować swoje alpaki i zawczasu reagować, dzięki czemu minimalizujemy ryzyko rozwoju poważniejszych problemów z uzębieniem.